همه پرسی کردستان عراق و مسئله نفت

عراق در سال ۲۰۱۶ با تولید بیش از ۴۴۵۰۰۰۰ بشکه نفت در روز، چهارمین تولیدکننده بزرگ نفت در جهان و دومین تولید کننده عمده اوپک بوده است. به علاوه این کشور با بیش از ۱۴۳ میلیارد بشکه ذخایز اثبات شده نفت خام پس از ونزوئلا، عربستان، کانادا و ایران پنجمین کشور دارای ذخایر عمده نفت در جهان است. ۱۸% درصد از ذخایر اثبات شده نفت خاورمیانه و ۹% از کل ذخایر نفت جهان در اختیار عراق است. بنابراین عراق یکی از تولیدکنندگان عمده فعلی و بالقوه نفت در جهان محسوب می‌شود. با این همه آنچه این روزها عراق را کانون توجهات جهانی کرده، نه مسئله نفت که مسئله همه‌پرسی کردستان عراق است.

کردستان عراق یا اقلیم کردستان منطقه‌ای خودمختار در شمال شرقی عراق با مرکزیت اربیل است. این منطقه از شرق با ایران از شمال با ترکیه و از غرب با سوریه هم‌مرز است. حکومت اقلیم کردستان شامل سه استان اربیل، سلیمانیه و دهوک و حلبچه (که به تازگی از سلیمانیه جدا شده است) است. از سال ۲۰۱۴ استان حلبچه نیز از استان سلیمانیه جدا شده است، اگرچه استان جدید حلبچه هنوز از طرف دولت فدرال عراق به رسمیت شناخته نشده است.  نیروهای پیشمرگه کرد از سال ۲۰۱۴ و به دنبال درگیری دولت عراق با داعش، کنترل بخش‌های بیشتری از عراق را در اختیار گرفته‌اند. مهم‌ترین منطقه اشغال شده توسط نیروهای کرد منطقه کرکوک است. بر اساس ماده ۱۴۰ قانون اساسی عراق قرار بود در سال ۲۰۰۷ رفراندومی به منظور تعیین حق حاکمیت بر کرکوک برگزار شود تا الحاق یا عدم الحاق آن به منطقه کردستان مورد بررسی قرار گیرد. اگرچه این همه‌پرسی هیچگاه برگزار نشد اما مسئله حق حاکمیت بر کرکوک همواره از چالش‌های اساسی میان دولت فدرال عراق و دولت محلی کردستان بوده است. این منازعات علاوه بر اختلافات قومی به منابع عظیم نفتی موجود در کرکوک نیز مربوط می‌شود.

عراق دارای سه منطقه نفتی مهم است، میادین نفتی شمال عراق که در اختیار کردها است، مناطق جنوب به ویژه بصره که در اختیار دولت فدرال است و منطقه کرکوک که محل منازعه است. بصره دارای ۵ میدان عظیم نفتی است که حدود ۶۰% از کل ذخایر نفتی عراق را شامل می‌شود. مطابق نظر آژانس بین‌المللی انرژی منطقه کردستان عراق دارای ۵ میلیارد بشکه ذخایر نفت اثبات شده است. با این حال مقامات کردستان این رقم را چیزی حدود ۴۵ میلیارد بشکه اعلام می‌کنند؛ رقمی که مورد تایید هیچ نهاد مستقلی قرار نگرفته است و مشخص نیست که آیا شامل میادین مورد مناقشه در کرکوک می‌شود یا نه؟ با این حال کردستان عراق در سال ۲۰۱۶ حدود ۵۵۰۰۰۰ بشکه نفت در روز تولید کرده است. اگرچه این رقم پایین‌تر از هدف ۱ میلیون بشکه این اقلیم در سال ۲۰۱۵ بوده است اما این میزان تولیدات نفت این اقلیم را بالاتر از دهمین صادر کننده بزرگ نفت اوپک یعنی اکوادور قرار می‌دهد.

در صورتی که کردستان بتواند به طور کامل بر میدان نفتی کرکوک مسلط شود و ظرفیت تولیدنفت خود را به یک میلیون بشکه برساند آنگاه این کشور در زمره بیست کشور بزرگ تولیدکننده نفت قرار خواهد گرفت مسئله‌ای که می‌تواند این کشور را به بازیگری مهم و اثرگذار در بازار نفت تبدیل کند.

به رغم موارد فوق توجه به چند نکته ضروری است. نخست آنکه کشورهای همسایه این اقلیم یعنی ایران، ترکیه، عراق و سوریه با استقلال کردستان مخالف هستند. این امر می‌تواند فروش نفت در این اقلیم را با مشکل مواجه کند، به ویژه آنکه عمده نفت کردستان از طریق خط لوله کرکوک جیهان منتقل می‌شود. مسئله‌ای که در کوتاه‌مدت می‌تواند موجبات افزایش قیمت نفت را فراهم کند، اما در بلندمدت منجر به علت تخفیفات ارائه شده از سوی این اقلیم اثر معکوسی بر بازار داشته باشد.

نکته دوم مربوط به احتمال افزایش تنش‌ها و ناآرامی‌ها در عراق است. دولت فدرال عراق با برگزاری همه‌پرسی استقلال در سه استان کردنشین مخالف است، و رسما اعلام کرده است که این همه‌پرسی را قانونی نمی‌داند. این در حالی است که کردها دامنه همه‌پرسی را به شهر کرکوک نیز کشانده‌اند یعنی جایی که قومیت‌های ترکمن و عرب نیز در آن حضور پررنگی دارند. این امر می‌تواند در وهله اول منجر به درگیری‌های قومی در شهر کرکوک و در ادامه بروز جنگ داخلی میان نیروهای دولت فدرال و کردها شود. طبیعتا این مسئله بر تولیدات نفت شمال عراق اثر منفی گذاشته و می‌تواند عرضه نفت را دچار اختلال کند. به علاوه پروژه‌های توسعه‌ای در میادین شمال را با اختلال مواجه کرد و آینده عرضه نفت را تحت تاثیر قرار دهد چنان که حضور داعش در عراق مانع از تحقق هدف تولید یک میلیون بشکه‌ای نفت در اقلیم کردستان تا پایان سال ۲۰۱۵ شد.

در مجموع استقلال کردستان می‌تواند در بلندمدت منجر به بازآرایی ترکیب بازار نفت شده و عرضه نفت را تحت تاثیر قرار دهد. با اینحال باید تا زمان تعیین تکلیف حاکمیت کرکوک و اطمینان از وجود ۴۵ میلیارد ذخیره نفت در کردستان صبور بود.